Collections

Ka rere anō te pī

September 16th, 2022, By Clare Butler

Clare Butler, Digitisation Advisor Māori, whārikihia ana ngā koanga mō te reo Māori, ngā pī me ngā pukapuka.

You can also read this blog in English — The bee takes flight again

E whakanui ana i te reo Māori me ngā pī

I tēnei marama kei te whakanui tātou i te tua ngahurutanga rima tekau mō te Petihana Reo Māori, ko Te Wiki o Te Reo Māori me te marama aroā hoki tēnei ki ngā pī!

Hui katoa ana ēnei kaupapa, he wā pai anō hoki tēnei hei whakamarama i te pukapuka ko Ngā Pī nā William Cotton. Ko ngā Pī koia te pukapuka tuatahi i taia ki te reo Māori e pā ana ki ngā pī me ngā mahi tiaki pī ki Aotearoa.

Ngā pī ki Aotearoa

E rua tekau mā waru nga tūmomo ngaro huruhuru taketake i Aotearoa. Ko tā ngā ngaro huruhuru he whakahae i ngā otaota, ā, ka inumia te waihonga, heoi anō tā rātou kāhore nei i mahi i te honi kia maha tonu , ka noho ā whānau ki roto i nga rua i te whenua, i te noho kē ki nga whare pī. Ki tā Te Pēhi kōrero kīhai te ngaro huruhuru e taea te whakaputa honi, ka kohikohia e te Māori te waihonga mai i ngā putiputi tonu o te kōrari, rātā, pōhutukawa, me te rewarewa, ā, ka ruru ki roto i te hue. I tuhia e ia he nui te mahi takeo, i te nuinga o te wā ka mahia e ngā taitamariki , ā, he uaua kia mōhio atu pēhea te nui o te waihonga i kohikohia e rātou. 1

Ko te tau 1839 te wā tuatahi i mauria mai ai ngā pī ki Aotearoa. Nā Mary Bumby, he tuahine ki a John Hewgill Bumby he minita mihingare Weteriana , nāna ngā pouaka pī e rua i mau mai i Ingarangi. Ka noho ngā Bumby ki Māngungu ki Hokianga, ahakoa ka toremi a John i te tau whai muri iho, noho tonu atu a Mary me ngā pī. Whai muri mai i ōna pouaka pī ka puta mai anō ētahi, tae atu ki ngā pouaka pī e toru i mauria mai e James Busby i te tau 1843 i Poihākena.

E taunga ana ngā pī ki ngā ngaherehere o Aotearoa, ā, ka rongo tonu i te ahurei reka o te honi mai i ngā rākau Māori, pērā i te mānuka, i te pōhutukawa, i te rewarewa me te rātā.

Ko William Charles Cotton — Te tangata tino matatau ki ngā pī

Ko te Minita William Charles Cotton (1813-1879), te tiaparani ki a Pīhopa Selwyn ki te kāreti o St Johns, he tangata kaikā ki te mahi tiaki pī, anō rā ka mihia nuitia ia mō te whakaurutanga i ngā pūkenga tiaki pī ki Aotearoa.

I a ia i Ingarangi i tuhia ai ia My Bee Book (1842), kei te wāhanga whakamutunga i whakahuatia ai ōna mahere ki te mau mai he pī ki Aotearoa. I mua tonu i tāna haerenga mai ki Aotearoa i whakarite māhere ki te whakaako pūkenga tiaki pī ki ngā Māori, ka mea atu ‘I hope a Bee will never be killed in New Zealand, for I shall start the native Bee keeper on the no killing way…….’ 2 I taua wā tonu ko nga ritenga he whakamate i ngā pī katoa, kia taea ai te kohi i te honi mai i ngā pouaka pī; ko Cotton tētahi o ngā kai taunaki o mua, i whakamahi i te auahi hei whakamoe i ngā pī, kei tūpono ka whakamate kē i a rātou.

Ko te mea pōuri, te haerenga mai kīhai ōna pōkai pī i toiora, otirā i Maehe 1844 ka hoatuhia kia rua o ngā pōkai pī mai i ngā whare pī a Busby ki Waitangi, ā ka ora te mea tuarua. I whakamahia ōna pōkai pī hei tauira whakaako i te Pākehā me te Māori mō ngā pī me te mahi tiaki pī.

Te whaipānga o ngā Māori ki ngā pī me te honi

Mārakerake te kitea ka whai whakaaro te Māori ki ēnei kīrehe hou me ō rātou honi. I roto i ngā tuhinga i te wātaka a Cotton 1844 ka whakaatūhia te mahi tiaki pī ki a ‘Renata’, ki a William King me ētahi atu tāngata Māori, ā, ka hoatu he honi ki a rātou hei kai. Ko tā rātou ‘He mea reka wakakarakara’ ko tā Cotton whakamāoritanga anō tēnei ‘a very exceeding sweet taste’. 3

Pencil sketch of two men sitting outside a shelter covering beehives.

Sketch of two young Māori men, Kerenana and Reihana sitting next to Cotton’s bees (January 1845). Ref: E-111-1-053. Alexander Turnbull Library.

Hei tāpiri atu ko te tohatoha i ōna mōhiotanga tiaki pī, ka tāngia e Cotton ētahi atikara e kiia ana Hints of the Management of Bees, ka puta whānui atu ēnei kōrero i roto i te New Zealander i waenganui i te takiwā o Maehe 1847 me Pēpuere 1848. I te wāhanga timatanga kōrero o ēnei atikara, ko tā te pepa e mea ana ko te hunga Māori ki Ōtaki i tangohia he pōkai pī mai i ngā pouaka pī a Cotton ā i tēnei wā he maha tonu o rātou ake pouaka pī. 4 Ka kōrerotia e Cotton i te tere rawa o te Māori ki Ōtaki ki te waihanga whare pī witi, ka whai whakaaro ia ki tā rātou mātauranga me ngā wheakotanga o te mahi raranga kete. 5

Ko te reta kua whakaahuatia ki raro iho nei, i roto i tētahi o ngā wātaka a Cotton, ko tētahi o ngā reta e rua mai i a Wiremu Hoete (Ngāti Pāoa). I noho a Hoete ki Te Huruhi, kei te motu o Waiheke. He rangatira ia, he tangata whai mātauranga, ā ko ia tētahi o te hunga i tāmokohia te Tiriti o Waitangi ki te ākau o Karaka i te marama o Maehe 1840.

I roto i tēnei reta ka tuhi atu a Hoete “E hoa kua oti te kainga mo nga Pii, kua pai rawa te hanga me homai pea kei a koe ano te tikanga kia homai”

Beautiful handwritten letter in te reo Māori.

Volume 11: William Charles Cotton : Journal of a Residence at St John’s College, 6 June-20 November 1846; A Voyage to Wellington; A Residence in the Otaki District; and A Journey to Auckland, via Whanganui and Taranaki, ending 23 March 1847. Ref: 997473. Dixson Library, State Library of New South Wales, SAFE/DLMS 43.

Ko Ngā Pī

Nā runga tonu i te whaipāinga o ngā Māori ki ngā pī me te honi, ka tāia e William Cotton Ko Ngā Pī. I tāngia i te tau 1849, 21 ngā wharangi o tēnei pukapuka e toro atu ana ki ngā kawenga tikanga me ngā tukanga tiaki honi me te wākihi, i tuhia ki roto i te reo Māori. Ki roto i te pukapuka nei, ka whaiwhakaaro a Cotton ki te āhua o ngā pī ka tuhituhia e ia:

“He iwi mahio te pi, he iwi kaha ki te mahi. No roto i nga puawai o nga rakau, o nga otaota, ta ratou honi. Ko ta ratou e tino pai ai ko te hanga honi. E kore ratou e pai ki te tikanga a etahi tangata, ki te oho mangere i te awatea. Na te Atua i homai te ngakau mohio, te ngakau mahi ki a ratou.”

Cover of Ko Ngā Pī. Plain white paper with the title printed on it.

Cover of Ko nga pi : me nga tikanga mo te tiaki i a ratou, mo te mahinga i to ratou honi, i ta ratou ware by William Cotton.

Ka whakauru atu a Cotton i ngā tikanga whakaaro, hei tauira, i te upoko tuarua ka hoatuhia e ia ōna mōhiotanga e pā ana ki te whakanekehanga o ngā pī, ā, ka kii ake rā ia ‘Ko nga marama mataati o te raumati te wā pai mo te timata o te whakanoho i nga pi’(p.7). Ki tā te wāhanga nei e hoatu ana i ngā taipitopito kōrero me pēhea te whakatūtuki.

Ka tuari tikanga whakaaro anō a Cotton mō te wāhi whakatūnga o ngā pouaka pī ‘Kia aro nui ki te ra, kia mahana ai i te ata: otiia me uhi, kei ngaua kinotia e te ra, kei kino i te ua. Turn to the sun, to be warm in the morning: However cover, in case of sunburn or will be spoilt by the rain’. (p.6)

Page of a book written in te reo Māori.

Ko nga pi : me nga tikanga mo te tiaki i a ratou, mo te mahinga i to ratou honi, i ta ratou ware. (p.7)

Te whakamāoritanga Ko Ngā Pī

Inā tata nei i tonoa a Joy Ngaropo-Hau he kai whakamāori, e Te Pouhere Taonga ki te kawe i te whakamāoritanga o Ko Ngā Pī. I roto i tētahi atikara e pā ana ki tēnei mahi whakamāori, e mea ana a Joy ”Kahore he wero nui kē atu i tō tēnei i āku mahi whakamāori, he akoranga nui tēnei mōku”. Hei tāpiri atu ko te kaupapa ako me ngā tini aronga ki ngā tuhinga, waihoki ko te reo Māori a William Cotton.

Ki tā Joy mōhiotanga i tīmata a Cotton ki te ako i te reo Māori i tāna whakawhitinga mai ki Aotearoa, nā tētahi kaimahi kāraho Māori. Heoi anō, i muri mai i tāna kawenga i te mahi whakamāori o Ko Ngā Pī, i whakaaro ake ia kahore tōna akotanga i te reo i taurangi noa, ka mea ‘I hē ētahi o ngā kupu i whakamahia; kiihai hoki ētahi o ngā kupu i whai maramatanga, nō kōnā ka hōhā au ki tēnei āhua, heoi anō ka pakeke te haere , e kore au e hemo’. 6

Honi, mīere rānei?

I roto i te pukapuka ka whakamahia e Cotton ngā kupu pōriro mō te kupu honi, i ēnei rā ka taea hoki te whakamahi i te kupu mīere. Kei roto i te putanga tuatoru o te papa kupu a Wiliiam Williams A Dictionary of the New Zealand Language, he mea tā i 1871, ka puta tuatahi mai te kupu mīere mō te kupu honi me ēra atu mea reka.

I 1892 i roto i tētahi reta ka mea atu te mihingare me te kaitā a William Colenso, ko te kupu mīere te kupu i whakamahia e te hunga Māori nō Tāmaki-nui-a-Rua, heoi anō he kupu anō tēnei kāhore i rangona i wāhi kē atu. Ka tuhia e tōna kai tuku reta a W.F (William Francis) Gordan, ki raro iho o te reta, ko te pōhehe a ētahi i ahu mai te kupu i ngā mihingare Wīwī. 7

Hei whai whakaarotanga, Ko tā Edward Treagar pātai i roto i te Māori -Polynesian Comparative Dictionary 1891 e kii atu ana ko ngā kupu Poronihia mō te kupu mīere (meli, mele, melie, hone, huamelie, mere) tērā anō ōna hononga ki ngā kupu o ngā wāhi noho kore here ki ngā hunga o Wīwī. 8

Taihoa ake nei kua tuhituhia a honi me te mēre hei kupu pōriro i roto i ngā whakaputanga papakupu o Williams. 9

Māori me ngā mahi kaitiaki pī o ēnei rā

Kua whakawhanaketia e Niu Tireni tōna rongo puta noa i te ao mō āna honi mānuka me ōna hua kitakita kore. I mōhio ai ngā Māori ki ngā oranga hauora o te mānuka, whakamahia ai ki roto i ngā tini auahatanga hei whakaora i ngā mate ā kiri, i te tahunga kiri, te kirikā, te rewharewha, ā hei rongoā whakamoe anō hoki. 10

I ēnei rā, ko te hunga taitamariki Māori, pēnei i a Mere Vaka, i whakaatūhia runga i a Country Calendar 2019, kei te hoki atu ki ngā whenua ā whānau ki te whakatū pākihi mahi pī. Ko ngā Iwi pēnei i a Ngāti Kuia, i a Te Rarawa rānei, kei te hono atu ki ngā kamupene whakaako mahi pī ki ngā rangatahi, e whakangao pūtea ana ki roto i ngā kamupene honi pēnei i a Ngāi Tahu, e whakatū ohu ana pēnei i te ohu o Ngāti Porou Tairāwhiti Mīere, kia whakahokia mai ngā rawa o te mahi tiaki pī ki ngā tāngata o te kainga.

Whakamamatititanga o Ko Ngā Pi

Ko Ngā Pī he wāhanga anō tēnei o Ngā Tānga Reo Māori, he kaupapa whakamamati o Te Puna Mātauranga o Atearoa, ko tōna aronga ki te whakawhānui i ngā hononga ki ngā tuhinga reo Māori, mātauranga Māori anō hoki. Ko ngā tuhinga kua oti nei te whakamamati, inā ka tau te whakaaetanga, ka whakairia ki runga i te pae tukutuku o Papers Past i raro i te wāhanga o Ngā Pukapuka. Te āhua nei ka puta Ko Ngā Pī ki te ipurangi hei te wāhanga tuarua o 2023.

E hiahia ana kia pānui tonu i ngā kōrero mō ngā pī?

Neke atu i te 400 o ngā pukapuka e pā ana ki ngā pī me ngā mahi tiaki pī Kei te whare pukapuka o Alexander Turnbull kei roto i te kohinga pukapuka a Earp.
Ko Edgar Allan Earp (1874-1963) tētahi o ngā kai whakaako pūkenga matua o ngā mahi pī o te kāwanatanga, ā i tuku ia i tōna kohinga pukapuka ki te whare pukapuka hei tohu whakamaumaharatanga ki tōna hoa wahine.
Tērā anō ētahi atikara nā Earp tonu i tuhi kei te New Zealand Journal of Agriculture, e wātea ana kei runga i a Papers Past.

Footnotes

  1. Elsdon Best, Forest Lore of the Māori. Wellington: E. C. Keating, 1977, p.100.

  2. William Cotton, My Bee Book. London: J. G. F. & J. Rivington, 1842, p.356.

  3. Entry for Saturday 16 March 1844, Volume 7: William Charles Cotton: Journal of a Residence at St. John’s College, The Waimate, 2 March 1844-25 August 1844. Ref 997468. State Library New South Wales.

  4. New Zealander: 13 March 1847, p. 3

  5. Peter Barrett, William Charles Cotton: Grand Bee Master of New Zealand, 1842 to 1847. Springwood, N.S.W: Peter Barrett, 1997, pp100-101;104.

  6. Caitlin Sykes, “Joy of Bees”, in Heritage New Zealand Kōanga Spring 2022, pp.12-14.

  7. Letter to W.F. Gordon re Maori word for honey (CA000162/001/0008/0002)

  8. Herbert W. Williams, A Dictionary of the Māori Language, 6th ed. Wellington: Government Printer, 1957, Appendix.

  9. Edward Tregear, Maori-Polynesian Comparative Dictionary. Wellington, Lyon and Blair, 1891, p.241.

  10. Māori medicine | Rongoā Māori — Te Papa Tongarewa.

Post a blog comment
(Your email will never be made public)