Te Kohikohinga o Te Reo Irirangi o Te Upoko o Te Ika

You can read this page in English — Te Upoko o Te Ika — Māori radio collection

E ngā iwi o te motu, tēnā koutou katoa, me ō tātou aitua.

Tēnei te mihi ki a koutou e ngākau-nui nei ki tō tātou reo me ā tātou kaupapa maha o te ao Māori. Whakarongo mai ki ngā kuia, ki ngā koroua, ki te rangatahi anō hoki nāna i tautoko tēnei o ngā teihana reo irirangi i tōna tekau tau tuatahi, mai i 1983–1994. Ka mahara ake ki te kōrero a Hirini Moko i te wiki tuatahi o te teihana i te tau 1983– ‘Kua mōhio koutou ināianei he aha te mea e ngaro nei i roto o Pōneke. Koinei rā! Ko te reo. Ko te reo Māori kia pāho atu i te taha o te reo Pākehā, e pānuitia nei ki a koutou, ia rā, ia rā, ia pō, ia pō.'

Tēnā tātou katoa.

Ko tēnei kohinga o Te Reo Irirangi o Te Upoko o Te Ika ko ngā putunga kōrero o te pātaka o te teihana reo Māori o te Whanga-nui-a-Tara. Ko te nuinga i tākea mai i ngā tau i waenga i 1983 me 1994.

Whakamahia te pouaka rapu, i runga rawa o te whārangi nei hei whakarongo ki ētahi rīpene ināianei.

He aha rawa a Te Upoko o Te Ika?

Kei te pāho tonu Te Reo Irirangi o Te Upoko o Te Ika i te tini o ngā reo kōrero mai i te rohe o Pōneke, tae atu ki ngā pitopito kōrero o te wā, ngā pāhotanga mai i ngā hui nunui, me te tini o ngā waiata, ki ngā iwi o te rohe, otirā, o te ao.

Whakarongo ā-ipurangi ināianei ki Te Upoko o Te Ika, ki 1161AM rānei.

He aha kei roto i te kohinga?

I te tau 2015, ka tīmata te mahi a te Tarahiti me te Wharepukapuka o Alexander Turnbull ki te whakawātea i tēnei pātaka o te reo kōrerorero Māori, me te reo o ngā pūkōrero, kaiwaiata, kaikaranga hoki o te ao Māori, ki te ao whānui.

I tēnei wā kua oti te 500 o ngā pānui 2000 o te pātaka a te Tarahiti te whakamamati, te whakahōu katoa hoki. He mahi ngātahi tēnei, ā, ahakoa pahore te tuarā kua tāwēwē mai he hua, te tūmanako ka waiho iho hei katokato mā ngā whakatupuranga.

Kāore pea he mutunga o te mahi nei. He kaha rawa te rōpū Tarahiti ki te whakapāpā atu ki ngā kaikōrero katoa, otirā ngā whānau katoa, mō ngā pānui 70 tuatahi, kia whakaae rātou, i mua i te tukunga ki te ao hei whakarongo mā te marea.

He maha ngā momo pānui kei roto i te pātaka nei, mai i ngā kōrero nunui o te wā ki ngā kōrero whakangahau, whakarawerawe anō. Ko ngā kaikōrero i te teihana ko ngā kaikōrero tonu o Pōneke. He tāngata te nuinga i whānau tahi mai me te reo Māori, ā, nō te taenga ki te teihana kātahi ka akona ki te uiui tangata, ki te kawe kōrero, me te hanga pānui.

Nā ngā tini ope manuhiri, tāngata peka mai ki te teihana te tini o ngā uiuinga. Tētahi āhuatanga matua ko te tini o te kaumātua, o te kuia, o ngā toki tonu o te ao Māori e kōrero ana mō te ao tōrangapū, mō ngā take o te motu, mō te reo me ngā tikanga, mō ngā kaupapa wāhine, me ngā take Tiriti o Waitangi.

Tirohia te kohinga katoa, whakakīa te pouaka rapu rānei i tēnei whārangi hei kimi i ngā kōrero e wātea ana mā te ipurangi.

Tirohia te rekoata mō te kohinga i roto i Tiaki — te rārangi taonga matua mō ngā kohinga katoa ehara i te taonga i whakaputaina whānuitia ki te ao.

Te whakapiki i te pai o tēnei kohinga

Īmēra mai ki te Tarahiti ki piripi@reo.co.nz mehemea kāore anō tō whānau kia whakapāngia atu.

Kei te ū te Tarahiti ki ngā tikanga Māori, ā, ka rongo i ngā hiahia o ngā kaikōrero me ō rātou whānau, e kore e poka tikanga. Tukua mai ō whakaaro mō ēnei pānui tuatahi kia pai ai tā mātou whiriwhiri i te tōtika me te whāinga hua o ā mātou mahi romaroma i ngā rīpene nei, kia tutuki katoa ō hiahia, kia pai ai hoki te whakatorotika i te raranga o tēnei kete.

Īmēra ki aTo linda.evans@dia.govt.nz me ō whakaaro.

Ngā hītori o te teihana

I whakatūngia te teihana e Ngā Kaiwhakapūmau i Te Reo (the Wellington Māori Language Board) i muri i ētahi whakamātautau i te ngahuru tau 1980.

I tū te whakamātautau tuatahi i te FM i te marama o Hūrae 1983, i raro i te ingoa o Te Reo o Pōneke, (te reo o Te Whanganui-a-Tara). I whakamahia ngā taiwhanga pāpāho o Radio Active, i Te Whare Wānanga o Te Upoko o Te Ika a Māui.

Mai i tērā wā i pāho te teihana i ētahi whare nunui o te puku o te tāone. Ko ngā taiwhanga tuatahi i hangaia i roto i te Whare o Greenwich, i te rīpekatanga o ngā tiriti o Wakefield me Cuba. Mō ngā tau e ono i muri mai, ko te kāinga o te teihana kei ngā whakapaparanga tuarua, tuatoru hoki o te Whare o Stewart Dawson, i te rīpekatanga o te tiriti o Willis me Lambton Quay. I hangaia ngā taiwhanga o taua whare e te rōpū o te teihana ki ētahi pouaka motokā mai i te Wheketere Hanga Motokā o Mitsubishi i Porirua.

Ngā pānui o te teihana i tērā wā

I taunakitia te hanga pānui i waenga i ngā kaimahi, waihoki te āki i te hunga whai whakaaro kia noho ki te whakaputa whakaaro, ā, i tīkina ngā rīpene mai i ngā whata tawhito. He mea kai-ngākau ngā rōpū whakawhitiwhiti kōrero noa, arā, he rōpū e kōrerorero ana i te taiwhanga. Waihoki ngā rōpū kōrero i ngā hāora parakuihi.

I pāho te teihana ki te reo Māori anake mō te wā o te parakuihi, waihoki te wāhanga kōhanga reo, ia ata, ia ata. Mai i 9 am ki te poupoutanga o te rā, i rere tōna tuinga kōrero, 50/50 reo Māori, reo Pākehā, kātahi ka whakamāmātia te kawa mō ngā reo. Engari ko te whāinga kia kaua e hoki iho i te 60% i te reo Māori ia rā.

Te taha whakahaere o te teihana

Kāore ā te teihana moni tautoko mai i te Kāwanatanga i tōna tau tuatahi, nā te iwi anō ngā taimahatanga i kawe. I muri i tōna tau tuatahi, ka tae mai he moni tautoko mai i tētahi kaupapa Māori Access, nāwai ā, ka tahuri a Irirangi Te Motu ki te whāngai pūtea ki ngā reo irirangi ā-iwi i te tau 1990.

Me kōrero rā te kaha o te Reo Irirangi o Aotearoa (Radio New Zealand) ki te tautoko i Te Upoko o Te Ika, ā, nāna ētahi rauemi, āwhina hoki i te taha rahurahu i ngā rāwekeweke o tēnei mahi te pāpāho.

I te tau 1991, ka whakawhitia ngā whakahaere, otirā te teihana katoa ki tētahi rōpū Tarahiti, e kīa nei Te Reo Irirangi o Te Upoko o Te Ika Trust. Kei roto i tēnei rōpū tarahiti he kanohi nō ngā iwi tangata whenua, nō ngā iwi taura here hoki.

Kia ora anō tātou katoa.